Trạng thái dinh dưỡng là gì? Nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa trạng thái dinh dưỡng

Trạng thái dinh dưỡng là tình trạng tổng thể về sức khỏe và sinh lý của một cá nhân hoặc một quần thể người, phản ánh mức độ đáp ứng của cơ thể đối với nhu cầu dinh dưỡng. Nó là kết quả của sự cân bằng giữa nhu cầu chuyển hóa của cơ thể và lượng chất dinh dưỡng được cung cấp, hấp thu, chuyển hóa và sử dụng hiệu quả.

Trạng thái này không chỉ liên quan đến lượng calo, protein hay chất béo mà còn phản ánh tình trạng vi chất dinh dưỡng như vitamin, khoáng chất, chất xơ và các yếu tố chức năng khác. Một người có thể có cân nặng bình thường nhưng vẫn rơi vào trạng thái thiếu hụt dinh dưỡng, thường được gọi là "suy dinh dưỡng tiềm ẩn" hoặc "hunger hidden".

Việc đánh giá trạng thái dinh dưỡng đóng vai trò nền tảng trong y học dự phòng, chăm sóc sức khỏe cộng đồng, điều trị bệnh mạn tính và xây dựng chính sách y tế. Trạng thái dinh dưỡng tốt đồng nghĩa với tăng trưởng tối ưu, năng lượng ổn định, hệ miễn dịch khỏe mạnh và giảm nguy cơ mắc bệnh.

Các yếu tố ảnh hưởng đến trạng thái dinh dưỡng

Trạng thái dinh dưỡng của một cá nhân chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố đan xen nhau, bao gồm yếu tố sinh học, môi trường, xã hội và hành vi. Mỗi yếu tố đều có thể tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến khả năng cung cấp và sử dụng chất dinh dưỡng của cơ thể.

Các yếu tố nội sinh như tuổi, giới tính, nhu cầu sinh lý (mang thai, cho con bú), mức độ hoạt động thể lực, tình trạng bệnh lý (nhiễm trùng, ung thư, bệnh chuyển hóa) đều làm thay đổi nhu cầu dinh dưỡng hoặc khả năng hấp thu. Ví dụ, người cao tuổi thường có giảm acid dạ dày, dẫn đến kém hấp thu vitamin B12 và sắt.

Yếu tố ngoại sinh bao gồm:

• Chất lượng khẩu phần ăn: thiếu hụt nhóm thực phẩm hoặc ăn thừa tinh bột, chất béo
• Thói quen và hành vi ăn uống: bỏ bữa, ăn theo cảm xúc, lệ thuộc thực phẩm chế biến sẵn
• Điều kiện kinh tế – xã hội: đói nghèo, thiếu tiếp cận thực phẩm đa dạng
• Môi trường và vệ sinh: nhiễm ký sinh trùng, nước bẩn ảnh hưởng đến hấp thu

Phân loại trạng thái dinh dưỡng

Dựa trên phân tích nhân trắc, sinh hóa và lâm sàng, trạng thái dinh dưỡng được chia thành nhiều loại phản ánh cả tình trạng thiếu hụt và dư thừa. Phân loại này giúp xác định các nguy cơ sức khỏe cụ thể, từ đó xây dựng phác đồ can thiệp phù hợp.

Các phân nhóm cơ bản bao gồm:

• Bình thường (Eutrophic): cơ thể phát triển ổn định, không có dấu hiệu thiếu hụt hay thừa dinh dưỡng
• Suy dinh dưỡng cấp tính: thường xảy ra ở trẻ nhỏ, có thể ở dạng gầy còm (marasmus) hoặc phù thiếu protein (kwashiorkor)
• Suy dinh dưỡng mãn tính: chiều cao thấp so với tuổi (stunting), ảnh hưởng lâu dài đến phát triển thể chất và trí tuệ
• Dinh dưỡng dư thừa: thừa cân, béo phì, rối loạn chuyển hóa do năng lượng đưa vào vượt quá tiêu hao
• Dinh dưỡng lệch chuẩn: khẩu phần mất cân đối, thừa năng lượng nhưng thiếu vi chất như sắt, kẽm, vitamin A, D

Ví dụ, một người có BMI trên 25 nhưng có lượng vitamin D huyết thanh thấp vẫn được xem là vừa béo phì, vừa thiếu vi chất. Tình trạng "double burden" – vừa suy dinh dưỡng, vừa thừa cân – ngày càng phổ biến ở các quốc gia đang phát triển.

Phương pháp đánh giá trạng thái dinh dưỡng

Để đánh giá toàn diện trạng thái dinh dưỡng, cần kết hợp nhiều chỉ số từ các nhóm dữ liệu khác nhau, thường được gọi là mô hình ABCD (Anthropometric – Biochemical – Clinical – Dietary). Mỗi nhóm phản ánh một khía cạnh của tình trạng dinh dưỡng và đều có vai trò riêng biệt.

1. Anthropometry: đo đạc hình thể như cân nặng, chiều cao, vòng eo, vòng cánh tay, tính chỉ số BMI và tỷ lệ vòng eo/hông (WHR). Đây là phương pháp đơn giản, chi phí thấp, ứng dụng rộng rãi trong giám sát dinh dưỡng cộng đồng.

2. Biochemical: xét nghiệm máu và nước tiểu để đánh giá nồng độ các chất dinh dưỡng (hemoglobin, ferritin, albumin, vitamin D, canxi, kẽm). Cung cấp dữ liệu khách quan nhưng đòi hỏi thiết bị và chi phí cao.

3. Clinical: quan sát biểu hiện bên ngoài như rụng tóc, nứt môi, khô da, phù chi, loét miệng – thường dùng trong đánh giá thiếu vi chất ở trẻ em hoặc người già.

4. Dietary: phỏng vấn tần suất ăn uống, ghi nhật ký thực phẩm 24 giờ hoặc 3 ngày để đánh giá mức tiêu thụ theo nhóm thực phẩm. Dữ liệu này giúp liên kết giữa chế độ ăn và nguy cơ thiếu hụt hoặc dư thừa chất dinh dưỡng.

Bảng minh họa các chỉ số nhân trắc thường dùng:

Chỉ số	Đối tượng	Ý nghĩa
BMI	Người lớn	Đánh giá thừa/thiếu cân
WAZ (Weight-for-Age Z-score)	Trẻ em < 5 tuổi	Thể hiện tình trạng cân nặng theo tuổi
HAZ (Height-for-Age Z-score)	Trẻ em	Đánh giá suy dinh dưỡng mãn tính
MUAC (Mid-Upper Arm Circumference)	Trẻ em, phụ nữ mang thai	Phát hiện suy dinh dưỡng cấp

Vai trò của trạng thái dinh dưỡng đối với sức khỏe

Trạng thái dinh dưỡng tốt đóng vai trò then chốt trong tăng trưởng thể chất, phát triển trí não, duy trì hệ miễn dịch khỏe mạnh và giảm nguy cơ mắc bệnh. Các quá trình sinh học quan trọng như tổng hợp protein, tái tạo mô, điều hòa nội tiết và enzym đều phụ thuộc vào việc cung cấp đầy đủ chất dinh dưỡng.

Ngược lại, tình trạng suy dinh dưỡng làm tăng tỷ lệ mắc các bệnh nhiễm trùng (viêm phổi, tiêu chảy), chậm phát triển ở trẻ em và suy giảm hiệu quả học tập cũng như năng suất lao động ở người lớn. Thừa dinh dưỡng cũng không kém phần nguy hiểm, liên quan đến tăng nguy cơ đái tháo đường typ 2, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu và nhiều loại ung thư.

Ví dụ cụ thể:

• Thiếu vitamin A gây quáng gà, khô giác mạc và tăng nguy cơ nhiễm trùng
• Thiếu sắt gây thiếu máu nhược sắc, mệt mỏi, giảm trí nhớ
• Thừa đường, chất béo bão hòa làm tăng phản ứng viêm mãn tính

Trạng thái dinh dưỡng trong các nhóm dân số đặc biệt

Một số nhóm dân số có nhu cầu dinh dưỡng cao hoặc đặc thù sinh lý, dẫn đến nguy cơ cao rối loạn trạng thái dinh dưỡng. Việc theo dõi và can thiệp ở các nhóm này có ý nghĩa chiến lược trong chăm sóc y tế.

Trẻ em dưới 5 tuổi: tốc độ tăng trưởng nhanh, nhu cầu năng lượng và vi chất cao. Dễ bị suy dinh dưỡng thể nhẹ đến nặng nếu không được bú mẹ đầy đủ hoặc ăn bổ sung không hợp lý.

Phụ nữ mang thai và cho con bú: cần tăng lượng sắt, acid folic, canxi, protein và omega-3 để đảm bảo sức khỏe mẹ và sự phát triển của thai nhi. Thiếu dinh dưỡng trong thai kỳ liên quan đến sinh non, nhẹ cân và nguy cơ chậm phát triển bào thai.

Người cao tuổi: thường giảm cảm giác ngon miệng, thay đổi khẩu vị và hấp thu kém vitamin B12, vitamin D, kẽm và protein. Thiếu dinh dưỡng làm gia tăng nguy cơ loãng xương, suy giảm miễn dịch và sa sút trí tuệ.

Bệnh nhân mãn tính: các rối loạn như tiểu đường, bệnh gan, thận, ung thư làm biến đổi chuyển hóa năng lượng và hấp thu chất dinh dưỡng. Cần chế độ dinh dưỡng cá thể hóa, theo dõi định kỳ.

Chỉ số BMI và đánh giá mức độ dinh dưỡng

Chỉ số khối cơ thể (BMI – Body Mass Index) là công cụ đơn giản và được sử dụng rộng rãi để phân loại tình trạng dinh dưỡng ở người lớn. Công thức tính như sau:

$BMI = \frac{W}{H^2}$ với $W$ là cân nặng (kg), $H$ là chiều cao (m).

Bảng phân loại BMI theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO):

Chỉ số BMI	Phân loại
< 16	Suy dinh dưỡng nặng
16 – 16.9	Suy dinh dưỡng trung bình
17 – 18.4	Suy dinh dưỡng nhẹ
18.5 – 24.9	Bình thường
25 – 29.9	Thừa cân
>= 30	Béo phì

Tuy nhiên, BMI không phản ánh chính xác tỷ lệ mỡ cơ thể, vì vậy cần kết hợp thêm vòng eo, tỷ lệ mỡ nội tạng và chỉ số khối cơ để có đánh giá chính xác hơn.

Trạng thái dinh dưỡng và bệnh không lây nhiễm

Dinh dưỡng không hợp lý – bao gồm chế độ ăn thừa năng lượng, thiếu chất xơ, giàu natri và đường tinh luyện – là một trong những yếu tố nguy cơ chính gây ra các bệnh không lây nhiễm (NCDs). Các bệnh này đang gia tăng nhanh chóng và gây tử vong cho hơn 70% dân số toàn cầu mỗi năm.

Các liên kết rõ ràng nhất giữa dinh dưỡng và NCDs gồm:

• Thừa muối → Tăng huyết áp
• Thừa đường → Đái tháo đường typ 2
• Thừa chất béo bão hòa → Xơ vữa động mạch
• Thiếu chất xơ → Táo bón, bệnh lý ruột

WHO đã khuyến nghị khẩu phần nên giảm dưới 5g muối/ngày, đường tự do dưới 10% tổng năng lượng, tăng rau quả ≥400g/ngày. Xem thêm tại WHO Nutrition.

Giám sát và can thiệp dinh dưỡng

Giám sát dinh dưỡng là quá trình thu thập, phân tích và sử dụng dữ liệu để theo dõi xu hướng, đánh giá can thiệp và đưa ra chính sách phù hợp. Đây là một phần thiết yếu trong các chương trình y tế công cộng.

Các phương pháp giám sát phổ biến:

• Khảo sát nhân trắc định kỳ (VD: MICS, DHS, STEPS)
• Hệ thống cảnh báo sớm suy dinh dưỡng (Nutrition Surveillance Systems)
• Giám sát khẩu phần ăn qua 24h recall hoặc Food Frequency Questionnaire (FFQ)

Các hình thức can thiệp dinh dưỡng gồm:

• Bổ sung vi chất qua chương trình quốc gia: vitamin A, viên sắt, iod hóa muối
• Sử dụng thực phẩm đặc trị: RUTF (Ready-to-Use Therapeutic Food)
• Chương trình giáo dục: tháp dinh dưỡng, đĩa ăn cân bằng, truyền thông xã hội
• Chính sách thuế – trợ giá thực phẩm có lợi cho sức khỏe

Việc đánh giá hiệu quả can thiệp đòi hỏi theo dõi định kỳ các chỉ số sinh học, nhân trắc, kiến thức – thái độ – thực hành (KAP) trong cộng đồng.

Tài liệu tham khảo

1. WHO. "Nutrition." https://www.who.int.
2. FAO. "Human Nutrition in the Developing World." https://www.fao.org.
3. CDC. "Anthropometric Indicators Measurement Guide." https://www.cdc.gov.
4. Harvard T.H. Chan School of Public Health. "The Nutrition Source." https://www.hsph.harvard.edu.
5. Lancet Series on Maternal and Child Nutrition. https://www.thelancet.com.